Uyurken beyninizde neler oluyor? Glimfatik sistem gerçeği

Beyin, gün boyu kesintisiz şekilde çalışır; düşünür, öğrenir, kararlar alır. Ancak bu yoğun tempoda tıpkı bir fabrikanın atık üretmesi gibi zararlı maddeler birikir. Peki bu “atıklar” nasıl ortadan kaldırılır? İşte bu noktada çoğu kişinin adını dahi bilmediği glimfatik sistem devreye girer. Beynin kendi “temizlik ekibi” olan bu sistem, yalnızca uyku sırasında aktifleşir ve gün boyu biriken toksinleri sessizce ortadan kaldırır.

Medicana Sağlık Grubu Nöroloji Bölümü’nden Doç. Dr. Hasan Armağan Uysal, “Beyin, gün boyunca adeta egzoz gazı gibi artık maddeler üretir. Nöronların çalışması sonucunda oluşan protein atıkları, toksinler ve metabolik kalıntılar mutlaka temizlenmelidir. Temizlenmeyen bu maddeler zamanla ciddi nörolojik sorunlara yol açabilir. İşte bu noktada glimfatik sistem devreye giriyor” dedi.

Derin uykunun özellikle ilk yarısında bu sistemin en aktif haline ulaştığını belirten Uysal, “Bu evrede beyin hücreleri hafifçe büzüşerek aralarında boşluklar açar. Böylece beyin omurilik sıvısı bu alanlara daha rahat süzülür ve toksinleri süpürür. Siz uyurken beyninizde adeta küçük ama etkili bir temizlik ordusu çalışır” diye konuştu.

Hayvan deneylerinde uzun süredir bilinen bu sistemin insan beyninde görüntülenmesinin büyük bir bilimsel adım olduğunu vurgulayan Uysal, “Önceden sadece hayvanlarda görebildiğimiz bu işleyiş, yeni görüntüleme yöntemleri sayesinde artık insan beyninde de net şekilde ortaya kondu. Bu, beyin sağlığını anlamada yepyeni bir pencere açıyor” dedi.

Hafıza ile doğrudan ilişkili olan glimfatik sistemin, uykuda gereksiz bilgileri silip önemli bilgileri kalıcı hafızaya taşıdığını söyleyen Uysal, “Gece hem hafıza yedeklenir hem de gereksiz bilgi kırıntıları temizlenir. Yani beyin bir yandan veri depolarken diğer yandan hard diskini temizler” ifadelerini kullandı.

Sistemin sağlıklı çalışabilmesi için düzenli ve kaliteli uykunun şart olduğunu belirten Uysal, “Düzensiz uyku, bu mekanizmanın frenine basmak gibidir. Yeterli derin uyku olmadan temizlik tamamlanamaz. Bu nedenle aynı saatte yatmak, ekranlardan uzak durmak, kafeini sınırlamak gibi uyku hijyeni kuralları altın değerindedir” dedi.

Glimfatik sistemin yalnızca uyku değil, yaşam tarzı alışkanlıklarından da etkilendiğini aktaran Uysal, “Kronik stres damar yapısını ve sıvı akışını bozabilir. Egzersiz, kan dolaşımını artırarak bu sisteme yardımcı olur. Antioksidan zengini beslenme de olumlu katkı sağlar” dedi.

Alzheimer ve Parkinson gibi nörodejeneratif hastalıklarla sistemin işleyişi arasında güçlü bağlar olabileceğini ifade eden Uysal, “Bu hastalıklarda biriken toksik proteinlerin zamanında temizlenememesi, hastalıkların başlamasına zemin hazırlayabilir” diye ekledi.

Yaşla birlikte sistemin yavaşladığını ve bunun hafıza sorunlarına neden olabileceğini söyleyen Uysal, gelişmiş MR tekniklerinin bu sistemi daha iyi anlamamıza yardımcı olduğunu belirtti. Gelecekte “glimfatik check-up” gibi kavramların hayatımıza girebileceğini vurguladı.