Hakkari'nin Kökeni Nedir?

Hakkari adının geçmişine dair en eski kaynaklar ne söylüyor

Hakkari, Türkiye’nin en kadim yerleşimlerinden biri olması nedeniyle adı da tıpkı bölgenin tarihi gibi çok katmanlı bir yapıya sahip. Coğrafi konumu itibarıyla Mezopotamya, Anadolu ve İran hattının kesiştiği noktada yer alan bölge, binlerce yıl boyunca farklı kültürlerin geçiş güzergâhında kaldı. Bu nedenle “Hakkari” isminin tek bir köke dayandığını söylemek zor; ancak tarihçiler ve dilbilimciler tarafından kabul gören birkaç güçlü teori bulunuyor.

Antik dönem yazıtları, bölgenin Urartu’dan Asur’a, Pers’ten Orta Çağ İslam devletlerine kadar geniş bir yelpazede farklı toplumlar tarafından anıldığını gösteriyor. Bu da bugün kullanılan Hakkari adının uzun bir evrim süreci geçirdiğini ortaya koyuyor.

“Hakkar / Hakkârî Aşireti” teorisi ve bölgeyle ilişkilendirilmesi

En yaygın görüş, Hakkari adının tarih boyunca bölgede yaşayan “Hakkar” veya “Hakkarî” adıyla bilinen bir aşiretten geldiği yönündedir. Orta Çağ’dan itibaren kayıtlara geçen bu aşiretin bölgenin dağlık alanlarında güçlü bir yerleşim ağı kurduğu biliniyor. Osmanlı tahrir defterlerinde de Hakkari Beyliği’nin varlığı açık şekilde görülüyor.

Bu beylik, 15. yüzyıldan itibaren bölgenin yönetiminde önemli bir rol üstlenmiş, idari yapılar ve vergi kayıtlarında isim doğrudan “Hakkarı” şeklinde geçmiştir. Bu kullanım zamanla yerleşim biriminin adıyla özdeşleşmiş ve bugünkü Hakkari formuna dönüşmüştür. Bu nedenle birçok araştırmacı, kentin adının “Hakkar / Hakkarî” topluluğundan türediğini savunuyor.

Süryani ve Asur kaynaklarında geçen “Hakari / Akkare” varyasyonları

Hakkari adının kökenini daha da geriye götüren başka bir teori ise Süryanice ve Asurî metinlerde yer alan “Hakari” veya “Akkare” ifadelerine dayanıyor. Bu kaynaklarda ismin, dağlık bölgeyi ve çevresindeki kabileleri tanımlamak için kullanıldığı belirtiliyor.

Özellikle Asur tabletlerinde geçen “Akkare” kelimesinin coğrafi bir bölgeyi tanımladığı ve dağ halkı anlamını taşıdığı yorumları yapılmaktadır. Dilbilimciler bu kavramın fonetik olarak zamanla “Hakkari”ye dönüştüğünü, bölgenin coğrafi özellikleriyle uyumlu bir biçimde kullanıldığını belirtiyor.

Bu görüş, Hakkari’nin tarih boyunca dağ kavimleriyle özdeşleşmiş bir bölge olduğu gerçeğiyle de örtüşüyor.

Ermeni ve Kürt sözlü geleneğinde Hakkari adının yeri

Ermeni tarihçilerin Orta Çağ’dan itibaren kullandığı “Hakkar” ve “Hakkarats” ifadeleri, kelimenin bölgede çok uzun süredir bilindiğini kanıtlayan başka bir veri olarak öne çıkıyor. Ermeni kaynaklarında bu ad, çoğunlukla yüksek dağların ve bu dağlarda yaşayan kabilelerin bölgesi anlamında kullanılıyor.

Kürt sözlü geleneğinde ise Hakkari adı çoğunlukla “dağların ülkesi”, “yüksek yerler” gibi anlamlarla ilişkilendiriliyor. Bu yorum, kelimenin etimolojik kökeninden ziyade coğrafi bir betimleme olsa da halk arasında yaygın biçimde benimsenmiş durumda.

Her iki kültürel anlatı da bölgenin tarih boyunca dağlık kimliğiyle tanınmış olmasının adlandırmayı etkilediğini gösteriyor.

Osmanlı döneminde Hakkari isminin resmiyete kavuşması

Hakkari, Osmanlı arşivlerinde 16. yüzyıldan itibaren resmi bir idari birim olarak yer almaya başlıyor. Osmanlılar, bölgeyi “Hakkari Sancağı” ve daha geniş yönetimlerde “Hakkari Beyliği” şeklinde kayıt altına almışlardır. Bu dönemde ismin yazılı kaynaklarda standart hale geldiği, bugünkü telaffuzun da o yıllarda kalıplaştığı görülüyor.

Osmanlı belgelerinde yer alan bu kayıtlar, Hakkari adının en az 500 yıldır resmi bir kullanımda olduğunu kanıtlıyor. Böylece kelime hem aşiret adını hem bölge kimliğini hem de idari yapıyı temsil eder hale geldi.

Hakkari adının anlamı üzerine yorumlar

Farklı tarihçiler arasında kesin bir uzlaşı olmamakla birlikte Hakkari adı için öne çıkan yorumlar şu noktada birleşiyor:

• Bölgeyi kontrol eden Hakkarî aşireti adın en güçlü kaynağıdır.

• Antik Süryani ve Asur metinlerinde geçen Hakari/Akkare kelimeleri, coğrafi bir kökene işaret eder.

• İsmin yüzyıllar boyunca çok az değişime uğraması, bölgenin kültürel sürekliliğini yansıtır.

Bu nedenle Hakkari adının tek bir medeniyete değil, binlerce yıllık bir etkileşimin ürünü olduğu düşünülüyor.

Kaynak: Zeki Ersin Yıldırım