Çandarlı Halil Paşa Neden Asıldı İlber Ortaylı?

Çandarlı Halil Paşa, Osmanlı Devleti'nde 1439-1453 yılları arasında sadrazamlık yapmış, Çandarlı ailesinin önemli bir üyesi ve Osmanlı tarihinde idam edilen ilk sadrazamdır. İstanbul'un fethinden kısa bir süre sonra, 10 Temmuz 1453'te Fatih Sultan Mehmet tarafından idam edilmiştir. İlber Ortaylı, bu olayı değerlendirirken Çandarlı'nın idamını birkaç temel nedene bağlar:

1. Fatih Sultan Mehmet ile Çatışma ve Güç Dengesi: Ortaylı, Çandarlı Halil Paşa'nın Osmanlı Devleti'nde neredeyse padişah kadar güçlü bir figür olduğunu belirtir. Çandarlı ailesi, Osmanlı'nın kuruluş döneminden itibaren sadrazamlık makamında etkili olmuş, devletin askeri, idari ve siyasi yapısında önemli roller üstlenmiştir. Ancak Fatih Sultan Mehmet, tahta geçtiğinde devletin kontrolünü tamamen eline almak istiyordu. Çandarlı Halil Paşa'nın bu denli güçlü bir pozisyonda olması, Fatih'in otoritesini pekiştirme çabalarına bir tehdit olarak algılanmış olabilir. Ortaylı, Fatih'in emirlerine karşı gelenleri değil, kendi başına hareket edenleri cezalandırdığını vurgular. Çandarlı'nın bağımsız hareket etme alışkanlığı, idamında önemli bir faktör olarak öne çıkar.
2. İstanbul'un Fethine Muhalefet: Ortaylı, Çandarlı Halil Paşa'nın İstanbul'un fethine karşı çıktığını ve bu muhalefetin "aşırı barışçı" bir tutumdan kaynaklandığını ifade eder. Çandarlı, fetih girişiminin Avrupa'da yeni bir Haçlı ittifakını tetikleyebileceğinden endişe duymuş ve kuşatmanın zayıflatılmasını veya kaldırılmasını tavsiye etmiştir. Bu tavsiyeler, orduda ve devlet içinde Çandarlı'nın Bizans'tan rüşvet aldığına dair söylentilere yol açmıştır. Ortaylı, bu söylentilerin doğruluğuna dair kesin kanıtların bulunmadığını, ancak Fatih'in bu dedikoduları ciddiye alarak Çandarlı'yı azlettiğini ve ardından idam ettirdiğini belirtir.
3. Bizans'la İlişkiler ve İhanet Suçlaması: Bazı kaynaklar, Çandarlı'nın Bizans'la gizli bir anlaşma yaptığı ve fetih planlarını Bizans'a sızdırdığı yönünde iddialar ortaya atmıştır. Özellikle, kuşatma sırasında okçular vasıtasıyla Bizans'a bilgi gönderildiği ve karşılığında "karnı altın dolu balıklar" alındığı gibi söylentiler yayılmıştır. Ancak Ortaylı, bu tür iddiaların uydurma olduğunu ve Çandarlı'nın zengin bir aileden gelmesi nedeniyle böylesi küçük çaplı rüşvetlere ihtiyaç duymayacağını ifade eder. Yine de bu söylentiler, Çandarlı'nın itibarını zedelemek ve idamını meşrulaştırmak için kullanılmıştır.
4. Osmanlı Yönetiminde Devşirme Sistemine Geçiş: Ortaylı, Çandarlı'nın idamının, Osmanlı yönetiminde Türkmen kökenli aristokrat ailelerin etkisinin azaltılıp devşirme sistemine geçişin bir parçası olduğunu ima eder. Çandarlı'nın idamından sonra, Fatih Sultan Mehmet, devşirme kökenli devlet adamlarını daha fazla ön plana çıkarmış ve aristokrat ailelerin gücünü kırmıştır. Bu, Fatih'in merkezi otoriteyi güçlendirme politikasının bir yansımasıdır.

İlber Ortaylı'nın Genel Değerlendirmesi: Ortaylı, Çandarlı Halil Paşa'nın idamını, Fatih Sultan Mehmet'in genç yaşta tahta geçişi, Çandarlı ailesinin devletteki aşırı nüfuzu ve İstanbul'un fethine yönelik muhalefet gibi faktörlerin bir kombinasyonu olarak görür. Çandarlı'nın "hain" olduğu iddiasını destekleyen kesin kanıtlar bulunmamakla birlikte, Fatih'in bu idamı, hem kişisel otoritesini pekiştirmek hem de devletin yönetim yapısını yeniden şekillendirmek için bir araç olarak kullandığı söylenebilir. Ortaylı, Çandarlı'nın idamının Osmanlı'da sadrazamların özerkliğinin sınırlandırılmasında bir dönüm noktası olduğunu ve bu olayla birlikte aristokrat sınıfın etkisinin azaldığını belirtir.

Ek Notlar: Çandarlı Halil Paşa, 1 Haziran 1453'te azledilmiş, Yedikule'de 40 gün hapis tutulmuş ve 10 Temmuz 1453'te idam edilmiştir. Cesedi, oğlu İbrahim Paşa tarafından İznik'e götürülerek türbesine defnedilmiştir. Çandarlı'nın mallarına el konulmuş, ancak II. Bayezid döneminde ailesine iade edilmiştir.