Ağrı'da Ermeni Köyü Var mı?

Doğu Anadolu Bölgesi’nin tarihsel dokusu en güçlü şehirlerinden biri olan Ağrı, geçmişte birçok farklı etnik ve dini topluluğa ev sahipliği yapmış bir coğrafyadır. Bu çeşitlilik içinde Ermeniler, yüzyıllar boyunca bölgenin sosyal ve kültürel yapısında önemli bir yer edinmiştir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Ağrı ve çevresinde çok sayıda Ermeni köyü bulunuyordu. Ancak günümüzde bu köylerin çoğu ya tamamen ortadan kalkmış ya da zamanla nüfus değişimiyle kimlik değiştirmiştir.

Tarihsel Kayıtlara Göre Ağrı’da Ermeni Yerleşimleri

Ağrı, tarih boyunca hem coğrafi konumu hem de stratejik önemi nedeniyle çeşitli medeniyetlerin kontrolü altında kalmıştır. Bu süreçte, özellikle 18. ve 19. yüzyıllarda bölge, önemli bir Ermeni nüfusuna sahipti. Osmanlı arşiv kayıtları ve dönemin seyyahlarının yazılarında, Ağrı ve çevresinde birçok Ermeni köyü bulunduğuna dair bilgiler yer alır.

Doğubayazıt, Tutak, Diyadin, Eleşkirt ve Hamur çevresindeki köylerde Ermeni nüfusu oldukça yoğundu. Bu köylerde yaşayan Ermeniler genellikle tarımla, hayvancılıkla ve el sanatlarıyla uğraşmaktaydı. Ayrıca taş ustalığı ve zanaatkârlık alanlarında da bölgeye katkı sağlamışlardı. Fakat 20. yüzyılın başında yaşanan göçler, savaşlar ve nüfus değişimleri sonucu bu köylerin büyük bölümü boşaldı veya farklı topluluklar tarafından yerleşim alanı haline geldi.

Doğubayazıt ve Çevresindeki Eski Ermeni Köyleri

Ağrı’da Ermeni yerleşimlerinin en yoğun olduğu bölge Doğubayazıt’tı. Şehir, tarih boyunca Ermeni kültürünün Doğu Anadolu’daki önemli merkezlerinden biri olarak kabul edilirdi. Osmanlı döneminde burada yaşayan Ermeni nüfusun çoğunluğu, ticaret ve el sanatlarıyla uğraşırdı.

Doğubayazıt’ın çevresinde yer alan bazı köylerin geçmişte Ermeni yerleşimi olduğu biliniyor. Özellikle Eski Doğubayazıt (bugünkü yerleşim alanının kuzeybatısında kalan eski şehir) bölgesinde, bugün kalıntıları hâlâ görülebilen kilise ve taş evler, bu geçmişin izlerini taşır. Ayrıca bölgede yapılan bazı arkeolojik araştırmalarda, Ermeni dönemine ait mezar taşları ve yapı kalıntılarına da rastlanmıştır.

Bu köylerin bir kısmı zamanla Türk ve Kürt nüfusun yerleşmesiyle farklı kimlikler kazanmıştır. Günümüzde köylerin isimleri değişmiş olsa da yerel halk, bazı bölgelerde hâlâ bu yerlerin eski Ermeni köyleri olduğunu bilmekte ve geçmişle ilgili hikâyeleri anlatmaktadır.

Ağrı Merkez ve Eleşkirt’teki Tarihi İzler

Ağrı Merkez ilçesi ve Eleşkirt çevresi de geçmişte Ermeni nüfusun yoğun olarak yaşadığı alanlardandı. Eleşkirt, tarih boyunca hem dini hem de kültürel açıdan önemli bir Ermeni yerleşim yeriydi. Bölgede bulunan bazı eski yapıların kalıntıları, bu dönemin izlerini günümüze taşımaktadır.

Özellikle Eleşkirt’in bazı köylerinde, taş temelleri hâlâ ayakta olan eski Ermeni evleri ve harap durumdaki kilise kalıntıları bulunur. Yerel halk arasında bu köylerle ilgili anlatılan hikâyeler, yüzyıllar öncesine uzanır. Bu durum, Ermeni kültürünün bölgede ne kadar köklü bir geçmişe sahip olduğunu gösterir.

Cumhuriyet’in ilanından sonraki yıllarda, bölgedeki demografik yapı büyük ölçüde değişmiş, eski Ermeni köyleri ya tamamen boşalmış ya da yeni yerleşimcilerle dolmuştur. Bu nedenle günümüzde Ağrı’da etnik anlamda “Ermeni köyü” olarak adlandırılabilecek bir yerleşim bulunmamaktadır. Ancak tarihi dokular, mezarlık kalıntıları ve mimari eserler geçmişin izlerini hâlâ taşımaktadır.

Kültürel Mirasın Sessiz Tanıkları: Kiliseler ve Mezar Taşları

Ağrı’da geçmişte var olan Ermeni köylerinden geriye en dikkat çekici miras, taş mimarisiyle öne çıkan kiliseler ve mezarlıklardır. Özellikle Doğubayazıt ve Diyadin çevresinde yapılan saha araştırmalarında, Ermeni dönemine ait olduğu düşünülen bazı dini yapı kalıntılarına rastlanmıştır.

Bu yapılar, büyük oranda harap halde olsa da bölgenin çok kültürlü geçmişine ışık tutmaktadır. Ermeni mimarisine özgü taş işçiliği, kemerli kapılar ve haç motifleri, hâlâ ayakta kalan bazı duvarlarda seçilebilmektedir. Ayrıca bazı köylerde eski Ermeni mezar taşlarının üzerindeki yazılar, geçmişte burada yaşayan halkın izlerini sessizce anlatır niteliktedir.

Bugün bu yapılar, arkeologlar ve tarihçiler için büyük önem taşımaktadır. Çünkü Ağrı’nın sosyal dokusunun, farklı inanç ve kültürlerin bir arada yaşadığı çok katmanlı bir tarihten geldiğini göstermektedir.

Günümüzde Ağrı’da Ermeni Köyü Var mı?

Günümüzde Ağrı’da, nüfusunun tamamı ya da çoğunluğu Ermenilerden oluşan bir köy bulunmamaktadır. Ancak bu, Ermeni kültürünün bölgedeki etkisinin tamamen silindiği anlamına gelmez. Birçok köyde halk, geçmişte burada yaşayan Ermeni ailelerden, onların taş evlerinden ve sanatkârlığından söz eder. Bu anlatılar, bölgenin çok kültürlü tarihinin halk belleğinde hâlâ yaşadığını gösterir.

Ağrı’da “Ermeni köyü” olarak anılan yerleşimlerin birçoğu artık sadece tarih sayfalarında ve yaşlı kuşakların hafızasında yer almaktadır. Fakat bu köylerin bıraktığı kültürel miras, hem bölge halkının kimliğini şekillendirmiş hem de Anadolu’nun ortak tarihine derin bir anlam katmıştır. Bugün Ağrı’nın taş duvarlarında, eski kilise kalıntılarında ve halk anlatılarında hâlâ o geçmişin yankısı duyulmaya devam etmektedir.

Kaynak: Zeki Ersin Yıldırım